bel voor meer informatie  06-16274392

Omgaan met het collectief onbewuste

Vincent Botella, 2005©


Eén van de grondleggers van de moderne psychologie, William James, bracht in 1919, in zijn Varieties of Religious Experience, de aard van ons bewustzijn heel mooi onder woorden. Hij sprak toen over het “bewustzijnsveld”:

“Het belangrijkste feit waaraan deze “veld”-formule herinnert, is de ongedetermineerdheid van het randgebied. Zaken uit dit randgebied worden nauwelijks opgemerkt, maar ze zijn er toch, en ze helpen ons om zowel ons gedrag te sturen, als de volgende beweging van onze opmerkzaamheid te bepalen. Het ligt om ons heen als een “magnetisch veld”, waarbinnen ons energiecentrum als een kompasnaald draait, zodra de ene bewustzijnstoestand in een volgende overgaat. Onze hele voorraad herinneringen vloeit over deze rand, bij elke aanraking bereid om binnen te stromen, en de totale massa aan overige krachten, impulsen en kennis, die ons empirisch [innerlijk waarneembaar, VB] zelf vormen, strekt zich hier voortdurend boven uit. De grenzen tussen datgene wat op een bepaald moment in ons bewuste leven actueel was, en datgene wat slechts potentieel is, zijn zo vaag, dat het altijd moeilijk is om van bepaalde psychische inhouden te zeggen of we er ons van bewust zijn of niet”.

geciteerd in C.G. Jung, 1985, Archetype en onbewuste. Verzameld Werk 2, Lemniscaat, p. 305


Roberto Assagioli's model van de psyche:

1. het lagere onbewuste

2. het middelste onbewuste

3. het hogere onbewuste of bovenbewuste

4. het veld van bewustzijn

5. het bewuste zelf of 'ik'

6. het transpersoonlijk Zelf

7. het collectieve onbewuste

Uit: Roberto Assagioli, Over de wil, 1997, Utrecht: Servire (oorspr. The act of will, 1973).


Het mooie aan Assagioli's schema vind ik de plaats van het collectieve onbewuste (7). Het bevindt zich niet boven of onder het persoonlijk bewustzijn, maar overal om het persoonlijk bewuste heen. In subjectieve, psychische, termen 'baden' wij als het ware in het collectief onbewuste, zoals William James zo mooi formuleerde in het bovenstaande citaat. Dat is zowel een zegen als een vloek. Zowel de hoogste als de laagste psychische ervaringen zijn collectief. De sleutelpositie wordt ingenomen door het 'ik' of bewuste zelf. Dat moet een integer (geïntegreerd) en sterk persoonlijk bewustzijn zijn dat zich niet laat overspoelen door de inhouden waarin het 'baadt'. Tegelijk is het zo dat het voor zijn overleving afhankelijk is van het collectief onbewuste. Daar huizen tenslotte de psychische patronen die al honderdduizenden jaren horen bij psychisch leven en overleven. Het persoonlijk bewuste moet zich dus niet volledig afsluiten voor de invloeden van het collectieve onbewuste. Het zal dan verharden, 'uitdrogen', en sterk defensief en afwerend worden. Alle veerkracht en levenslust zullen eruit verdwijnen. Inspiratie en het gevoel zinvol bezig te zijn komen hoe dan ook uit het collectief onbewuste. Of je je nu laat terugvallen in een 'lekker' primitieve toestand of je door 'hoge' aspiraties laat leiden.

Wil je in contact staan met het leven, dan zul je een verhouding moeten aangaan met de inhouden van het collectief onbewuste. Zij zijn de bron van leven, analoog aan het biologische leven dat via je eigen lichaam contact kan maken met je persoonlijke bewustzijn. Ook het biologische leven heeft een sterk anoniem en collectief karakter waartoe je je persoonlijk moet verhouden, wil je niet uitgewist worden. Je wilt het gevoel hebben dat jij leeft en niet dat er leven is of dat je geleefd wordt. Dat zal er altijd wel zijn, met of zonder jou.

Als je niet volledig verstart, zul je de inhouden van het collectief onbewuste vanzelf tegenkomen binnen jezelf via beelden, stemmingen en sterke gevoelens. Ook buiten je zul je, via projecties die niets anders zijn dan subjectief waarnemen, de inhouden van het collectief onbewuste tegenkomen. Het zal je zowel van 'beneden' als van 'boven' benaderen. Zoals ik al eerder zei, zal dat vrijwel altijd gepaard gaan met een sterk gevoel. Je zult het tegenkomen in je angst en in je woede, in je haast en in je verdriet, in je verwarring en in je begeerte, kortom, in al die 'moeilijke' emoties die je liever niet had gehad en die vaak met pijn en schaamte zijn verbonden. Het collectief onbewuste zul je echter ook tegenkomen als je je geïnspireerd en verbonden voelt, plotseling de zin van iets tegenstrijdigs doorziet, door grote schoonheid getroffen wordt, tijdens een moment van diepe stilte of wanneer je een blijk van onvoorwaardelijke liefde en vergeving toont. Kortom, in alles wat een sterke, betrokken reactie losmaakt.

Nu vertoont de psyche een bepaalde dynamiek, namelijk hoe onafhankelijker, doch open naar de invloeden van het collectief onbewuste toe, het persoonlijk bewustzijn opereert, hoe beter geïntegreerd het is. Dat heeft grote gevolgen, want dan zal het persoonlijk bewustzijn veel gecoördineerder, en met een beter oriëntatievermogen, kunnen optreden in de zee van het collectief onbewuste.

Vergelijk het met het leven op zee. Je wordt op zee op een klein houten vlot geboren. Van je ouders krijg je wat overlevingsstrategieën mee, maar op een gegeven moment moet je het alleen doen. Om jezelf te beschermen tegen de zee en haar monsters bouw je gaandeweg een compleet gesloten vaartuig dat waterdicht en vrijwel onverwoestbaar is. Het nadeel van deze gesloten constructie is wel dat je dan niet naar buiten kunt kijken, maar dat neem je op de koop toe, want zo kan er niets of niemand bij je komen en binnen is het leven veilig, zij het wel wat voorspelbaar. De koers die je vaart, laat je noodgedwongen aan het lot of aan het 'toeval' over. Je zorgt gewoon dat je zo goed mogelijk beschermd bent. Dit is de situatie van iemand die niets met de inhouden van het collectief onbewuste te maken wil hebben.

Je zou ook vanaf je kleine kwetsbare vlot de bewegingen van de zee en de wind kunnen bestuderen. Je zou je voorzichtig kunnen verdiepen in de monsters die onder het wateroppervlak leven en wellicht na een aantal schokkende ervaringen eens kennis kunnen te maken. Die monsters vallen vaak, bij nadere kennismaking, reuze mee. Met de kennis die je gaandeweg opdoet, kun je je vlot langzaam gaan transformeren in een zeewaardig schip. Dat wil zeggen, je introduceert aanpassingen die rekening houden met het gedrag van de zee en alles wat bij de zee hoort, maar tegelijk zorg je dat je zelf overleeft. Je bouwt een open schip, dat, omdat het aangepast is aan zijn omgeving, uitstekend gebruik kan maken van de kracht ervan. Omdat je de zee en haar bewoners goed hebt leren kennen, kun je zelf je doelen bepalen en weet je ook hoe je daar naartoe kunt varen. Je hebt dus de omgeving in jouw voertuig geïntegreerd, terwijl je toch je onafhankelijkheid hebt bewaard. Eigenlijk heb je enorm gewonnen aan individualiteit, expressie en creativiteit.

Strikt genomen is de zee de zee gebleven. De persoon in het gesloten vaartuig zal dat kunnen beamen. Toch is de zee vanuit jouw nieuwe optiek volledig veranderd. Het is een interessant gebied geworden vol nieuwe mogelijkheden en avonturen die je in je zelfgebouwde schip vol vertrouwen tegemoet treedt.

Zo is het ook met het persoonlijk bewuste, het 'ik', en zijn veld van bewustzijn. Als het de invloeden van het collectief onbewuste voorzichtig, maar open, tegemoet treedt, zal het deze bron van kracht en nieuwe mogelijkheden kunnen integreren, zodat het zich in deze uitgestrekte psychische wereld zal kunnen oriënteren om zijn eigen koers te kunnen varen.

Deze nieuwe bewustzijnsvorm, dit nieuwe schip met de kundige stuurman aan boord, wordt mijns inziens gesymboliseerd door het transpersoonlijk Zelf (6) in het schema van Assagioli – ‘transpersoonlijk’ betekent ‘voorbij het persoonlijke’. De stippellijn vanuit het persoonlijk bewustzijn naar het transpersoonlijk Zelf staat voor dit traject van groei en transformatie door middel van integratie van de inhouden van het collectief onbewuste die je tegen bent gekomen. Op het punt van het transpersoonlijk Zelf ziet de zee er anders uit dan voor iemand in een gesloten vat of iemand die zijn vlot, zijn zelfstandigheid, verloren heeft en, via het lagere onbewuste, in zee is gevallen. Voor het transpersoonlijk Zelf ziet de zee van het collectief onbewuste eruit als een zee van mogelijkheden, voor iemand in een gesloten vat als een onbegrijpelijke chaos van zich aan elkaar rijgende toevalligheden en voor iemand die 'gevallen' is, is de zee de zee van de verdrinkingsdood - tenzij iemand hem oppikt.